Denizcilik Terimlerinden Argoya Geçen Söz Varlığı
Zahide Parlar
Bu değerli makalenin denizciningunlugu.org‘da yayımlanmasına izin verdikleri için sayın Dr. Öğr. Üyesi Zahide Parlar ve AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi’ne teşekkürlerimizle…
Sunuş: Denizci Argosu / Sezar Atmaca
“Denizci argosu, denizcilik dili gibi ağırlıkla denizcilikle uğraşanların kullandığı, kendine özgü sözcük, deyim ve deyişlerden oluşan özel bir dildir. Hulki Aktunç, Büyük Argo Sözlüğü’nde denizcilik argosunun bir ‘alan argosu’ olduğunu belirtir ve alan argosunu özetle ‘yaşama ortam ve biçimleri birbirine yakın kişilerce yaratılıp benimsenmiş sözcükler, deyimler bütünü; bu sözcükler bütününe dayalı konuşma biçimi’ olarak tanımlar ve ekler: ‘Kimi alan argoları, azınlık dillerine ve çevre dillerine özel bir yakınlık gösterir: Örneğin denizci argosu ile İtalyancanın, Lingua Franca’nın ilişkileri gibi… Alan argoları, özel ilişki içinde bulundukları dillerden alınan sözcük ve deyimleri genel argoya taşır.’” (Denizcinin Günlüğü, 2006)[1]
Denizcilikte ve özellikle deniz ticaretinde yaşanan ekonomik-teknolojik gelişmeler nedeniyle çektirme, kabasorta veya randa armalı brik, brigantin gibi yelkenli teknelerin bu dilin taşıyıcısı denizcilerle birlikte giderek denizlerden çekilmesi, daha çok bu tekneler zamanında kullanılan denizci argosunun kitap sayfalarında kalmasına yol açmıştır.
Dr. Öğretim Üyesi Zahide Parlar’ın aşağıda yer alan yirmi sekiz sayfalık araştırma makalesi denizcilik terimlerinde argonun izini süren, kaynaklarını gösteren, teorik çerçevesini çizen dolayısıyla bu konuda bizlere derli-toplu bir değerlendirme sunan değerli bir çalışma. Misalli Büyük Türkçe Sözlük ile Büyük Argo Sözlüğü’nü (Hulki Aktunç) denizcilik terimleri bakımından tarayan yazar, “Giriş” yazısında makalesinin amacını şöyle özetlemiş: “…argoda kullanılan denizcilik terimlerini derlemek ve denizcilik terimlerinin argoya nasıl yansıdığının ve argoda nasıl bir kavram alanına sahip olduğunu” tesbit etmek. Denizcilik argosunun denizcilik jargonuyla ilişkisinden de söz eden, denizcilik terimlerden argoya geçen söz varlığını ele alan makaledeki başlıca başlıkları bir ön bilgi olarak özetleyelim:
-Argoya geçen söz varlığının (denizcilik terimlerinin) yer aldığı “Sözlük”;
-Sözlükte yer alan terimlerin “Kavram Alanına Göre Tasnifi” (ör. yön adları, gemi adları, geminin parça ve bölümleri, kumanda sözleri, iş-hareket-eylem adları vb.);
-Sözlükte yer alan terimlerin Kullanım Alanına Göre Tasnifi (ör. duygu/durum, yer/yön/konum, cinsellik, davranış/tutum/tavır… ifade edenler);
-Denizcilik terimleri ile oluşan argo sözcük ve deyimlerin Tematik, Morfolojik ve Semantik Açıdan (ör. anlamları değişmeden veya değişerek argoya geçen sözcükler) ve Toplumdilbilimsel (toplum ve dil arasındaki ilişkiler) açısından değerlendirilmesi.
Sayın Zahide Parlar’ın bu araştırma makalesi argodaki “denizcilik terimleriyle” sınırlı olduğu için argoda yer alan deniz canlılarını kapsamıyor. Ayrıca bu makalede yer almasa da argoda geçen denizcilik terimleri haznesi daha da geniş. Denizcilik genel anlamıyla “deniz, tekne, insan ilişkisinin gelişimi/değişimi” olarak tanımlanırsa bu makale deniz canlıları ve eksik denizcilik terimleri eklenerek genişletilip bir başvuru kaynağı hatta kitap haline de getirilebilir.[2]
Çalışma daha da genişletilmek istenirse Türkçenin Argo Sözlüğü (Ali Püsküllüoğlu, Özgür Yay. 1996), Denizin Dili Denizin Yazısı (Mustafa Pultar, ADF Yay., 2010), Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugati (Prof. Dr. Andreas Tietze, TÜBA Yayınları, 3. Baskı, 8 cilt, 2023) ya da denizcilik sözlükleri (ör. Büyük Deniz Sözlüğü, Denüzlük, Mustafa Pultar, İş Bankası Kültür Yay., 2022) ve diğer farklı kaynaklar taranabilir.
Dr. Öğr. Üyesi Zahide Parlar, İnönü Üniversitesi/Fen-Edebiyat Fakültesi/Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü/Yeni Türk Dili Anabilim Dalı.
Dr. Öğr. Üyesi Zahide Parlar, Denizcilik Terimlerinden Argoya Geçen Söz Varlığı, AVRASYA Uluslararası Araştırmalar Dergisi Cilt: 10 Sayı: 33 Sayfa: 424 – 451, Aralık 2022.
[1] “Denizci Argosu” başlıklı bu yazının da yer aldığı beş yıl yayımlanan Denizcinin Günlüğü yıllıklarında (2006-2010) denizci argosuna birçok kez yer vermiştim, örneğin: 2006/15. Denizci Argosu/Fantezi Denizlerinde Bir Argo Hikaye; 2006/33. Gemi Aslanı /Argoda Gemi Aslanı; 2007/16. Deyim ve Terimlerde Denizci Argosu Örnekleri; 2008/16. Palamarı Koparmak, Iskandil Etmek / Serseri, Serkeş, Sarhoş, Serdümen (Denizcinin Günlüğü, ADF Yayınları).
[2] Argoya geçen deniz canlıları ve terimlerle ilgili örnekler vermek gerekirse: Deniz canlıları: ahtapot =başkasının sırtından geçinen; akıntı çağanozu = çarpık vücutlu veya yalpalayarak yürüyen; lâkerda = çok güzel şey; palamut = esrarlı sigara; torik = akıl; uskumru = jigolo; çiroz = sıska kişi; yakamoz olmak = yakayı ele vermek…
Denizcilik terimleri: bandırasız (serseri, kopuk); bocurgat yapmak (burnunu karıştırmak, sümükle oynamak); feleği şaşmak (neye uğradığını anlayamamak, büyük darbe yemek; kontra gitmek (aksi gitmek, ters davranışlarda bulunmak); paçaroz (çapariz’den, kağıt para, kayme); pasaparola (dedikodu; pasaparola olmak=çevreye yayılıp faş olmak); poyraza açmak (beklediğini, umduğunu bulamamak); poyraza çevirmek (kötüleşmek, öfkelenmeye başlamak); sipsi (sigara); tıraka/tırakalı (korku/korkak; gösteriş/gösterişli) (yükü saptırmak için kullanılan selviçe); toka/tokacı (hırsız/gece soyguncusu); vardakosta (alımlı iyi giyimli/yapılı -genellikle kadın-); zifos (karanlık/aşağılık kişi).