16. Yüzyıldan Günümüze Yeşilova (Sömbeki) Körfezi Kıyılarında Yer Adlarının Değişimi ve Tarihi Yerler

Sezar Atmaca

“Her harita bir hikâye anlatır” denir. Biz de yıllardır ikâmet ettiğimiz Söğüt’te, sularında dolaştığımız, gün batımlarına-doğumlarına eşlik ettiğimiz Yeşilova (Sömbeki) Körfezi kıyılarındaki yerlerin eski-yeni adlarının peşinde, hikâyenin içine dümen tutalım istedik.

Yeşilova Körfezi’nin Osmanlı döneminden beri adı Sömbeki Körfezi’dir. Körfez adını, 1522’den 1912’ye kadar Osmanlı hakimiyetindeki, Cezair-i Bahri Sefid vilayetine bağlı, merkezi Simi (Symi) olan Sömbeki Adası’ndan alır ki adı eski kaynaklarda Sönbeki-Zömbeki olarak da geçer.

Sömbeki Körfezi adı 1980’lerde Yeşilova Körfezi olarak değiştirildi. İmroz Adası’nın 1970’de Gökçeada olması ya da 1980’lere kadar kullanılan Sömbeki Körfezi’nin Yeşilova Körfezi olarak değiştirilmesi gibi Pîrî Reis’in Kitab-ı Bahriye‘sinden, yani 16. yüzyıldan beri kullanılan kimi yer adlarının neden değiştirildiğini anlamak zor. Değerli tarihçimiz, Şeyh-ûl Müverrihin (tarihçilerin şeyhi) Halil İnalcık Osmanlıdan gelen Türkçe kökenli yer adlarını kasdederek “yer adlarının değiştirilmesi tarihe ihanettir” der.[1]

Sömbeki’nin anlamı

Sömbeki Adası eskiden beri süngerciliği/dalgıçlığı ve tekne yapımcılığı ile ünlüdür. Sömbeki adının kökenini, ada menşeli olduğu ileri sürülen ve sünger avcılığında kullanılan sömbeki denilen tekne tipine ya da bir Selçuklu komutanına bağlayan metinler/sözlükler[2] varsa da birinci el kaynaklar bu iddiaları desteklemez.

Şebek ya da Osmanlıcasıyla Sönbeki; (sünbeki/sümbeki/sumbaki) adıyla da bilinen yelken ve kürekle yürütülen, üç direğinde Latin yelkeni bulunan Berberi korsanların kullandığı hayli hızlı ve zarif bir teknedir. Lingua Franca bu tekne ile Sömbeki Adası arasında kurulan ilişkinin kronolojik olarak sorunlu olduğunu belirtir.[3] Bir başka değerli kaynak da bu bilgiyi destekler ve teknelerin mucidinin 16. yüzyılda Berberi sahillerinde dolanan ünlü Osmanlı korsanı Uluc Ali olduğunu ileri sürer.[4]

Diğer yandan Yunan kaynakları[5] Osmanlıların adayı ele geçirince “tekneler diyarı/yıldırım hızındaki teknelerin adası” anlamında Sömbeki (symbekir/sumbequi) adını verdiklerini ve hafif/hızlı tekneleri nedeniyle adayı bölgenin resmi posta hizmetinin merkezi yaptıklarını belirtir.

Şüphesiz denizci tekneler yapan gemi inşa tezgâhlarıyla ünlenmiş adada fusta-sömbeki-fırkate[6] gibi birçok tip tekne yapılmış olabilir, örneğin Evliya Çelebi Seyahatnâmesi’nde Sönbeki fırkatesinden söz eder. [7] Yine Osmanlı arşivlerinde dolanan bir başka kaynak Sultan’ın 1727’de Sömbeki adası halkından beş zimmîye (Müslüman olmayana) ticaret gemisi olarak kullanmak üzere “Sönbeki denilen büyük fırkateler”den adadaki gemi inşa tezgâhlarında birer tane  yaptırabilmesi için izin verdiğini belirtir.[8]

Süngercilikle uğraşan ada dalgıçlarıyla da ünlüdür. Osmanlı belgelerinde “… sık sık sualtına inecek kişiler için sönbeki/sömbeki kelimeleri kullanılmaktadır.” [9] “60 metre derinde 3 dakika kalabilen Sömbekili dalgıçları loncanın  diğer dalgıçlarından ayırmak için, onlara gavvas (dalgıç) yerine sömbeki” [10] denilmişse de bu kelime daha sonra tüm dalgıçlar (gavvaslar) için de kullanılır olmuştur: “…örneklerden anlaşıldığı kadarıyla sönbeki kelimesi sadece bu adanın dalgıçlarını işaret etmeyip genel olarak ‘dalgıç’ anlamına gelmekte ve tersanedeki dalgıçlar için de kullanılmaktaydı.[11]”.  Dilimizin ilk gerçek deniz sözlüğü olan Kamûs-i Bahrî’ye[12] göre de sömbeki (sümbeki) dalgıç (gavvas) anlamındadır.

Sünger toplayan sömbeki (sümbeki) denilen dalgıçların kullandığı küçük yelkenli kayıklar ya da adada inşa edilen “fırkate” gibi tekneler sümbeki diye anılıyor olabilir ama bunların sömbeki (şebek) tipi teknelerle bir ilgisi yoktur.

Özetle, Sömbeki adını köken olarak sömbeki (şebek) tipi tekneyle değil adanın adeta bir marka haline gelmiş usta dalgıçları veya adada yapılan hızlı teknelerle ilişkilendirebiliriz.

Kitab-ı Bahriye ve diğer kaynaklarda Sömbeki

Körfez’in  ayrıntılı, en eski Osmanlı haritası 16. yüzyılda (1526) padişaha sunulan Pîrî Reis’in Kitab-ı Bahriye’sinin  “Sömbeki Adası” bölümünde yer alır. Bu harita, kuzeyde İnce Burun (ki Datça’nın güneyindeki burun bugün de aynı adı taşır) güneyde Çay Gemlik (bugünkü Bozukkale) adıyla işaretlenmiş bölgeyi kapsar (aşağıdaki haritada işaretli bölge/ 2, 3, 4, 5). Günümüzde Datça, Hisarönü ve Yeşilova Körfezlerini içeren bu geniş bölge Pîrî Reis’in “Sömbeki Adası” haritasında, adayı merkeze alan bir yarım daire gibi “bölgenin gerçek coğrafi konumunun şekline benzemeyen biçimde oval olarak çizilmiştir.”[13] Şüphesiz bu çizimlerin haritacılık (kartografik) değerinden çok belgesel değeri önemlidir.

Bu haritada Datça ve Hisarönü Körfezi’ndeki bazı köy ve akarsuların adı yer alırken (13 yer) Yeşilova Körfezi  kıyılarında hiçbir yer adı geçmez. Metindeki bilgiler Sömbeki Adası hakkındadır. Pîrî Reis adanın etrafını dolaşarak bölgedeki demir yerlerine, sığlıklara, yerleşim yerlerine, su kaynaklarına işaret eder ve Sömbeki-Nimos arasındaki boğazın karşısında yer alan iki küçük ada sayesinde atlattığı bir fırtınayı da anlatır: “…  Boğaz karşısında bir mil uzakta iki küçük ada vardır. Biz o adacıklarda yıldız fırtınası sırasında otuzbeş kadırga ve mavna birbirine bağlayıp başımızı kurtardık.”[14]

Yazı, Yeşilova (Sömbeki) Körfezi hakkında olduğu için Pîrî Reis haritasındaki diğer körfezleri ve işaretlenen yerleri ele almayacağız. Pîrî Reis haritasında (yukarıda) Sömbeki Körfezi bölgesinde iki yerde yazı vardır ki birisinde Çaygemlik (bazı metinlerde Çay Gemleyik, -Bilge Umar, gemlik’in Türkçe “gemilik” sözünden bozma olduğu varsayar-, alt sağdaki haritada gemlik limanı olarak geçer- bugünkü Bozukkale) diğerinde ise Vilayet-i Anadolu yazısını okuruz.

Kitab-ı Bahriye’den başka kaynaklar varsa da bunlarda körfezle ilgili yeni bir bilgi yer almaz. 17. yüzyıldan örnek verebileceğimiz Seyyid Nuh’un “Deniz Kitabı”ndaki (1648-50) çizimler zaten Pîrî Reis’in Kitabı Bahriye’sine dayanır.[15] 17. yüzyılın önemli coğrafyacılarından Katip Çelebi’nin Müntehab-ı Bahriyye (Akdeniz ve Ege’nin Tarihî Coğrafyası, 1645-1646)[16] adlı eserinde bölgeyle ilgili Rodos merkezli bir harita yer alır. Yine 17. yüzyılda yaşamış ve o zamanki Osmanlı coğrafyasını 50 yılı aşkın bir süre dolaşmış Evliya Çelebi bu körfeze uğramamış olsa da Seyahatnâmesi’nde birkaç kelimeyle Sönbeki fırkatesi ve süngerinden  söz eder.

Haritacılığın Gelişmesi, Mesâha (ölçme/sörvey) Çalışmaları

Deniz haritalarının matbaalarda basılmaya başlandığı 19. yüzyıla kadar Osmanlı kaptanlarının el yapımı pratik deniz haritaları ve portolan haritaları (bir yerin ayrıntılı haritası) kullandığı biliniyor. Bir gemi kaptanı olduğu bilinen Menemenli Mehmed Reis’in yaptığı Adalar Denizi haritası (1590) gibi… Literatürde yer alan bu gibi haritalar ve atlaslar (ör. Atlas-ı Hümayun 1570-75) varsa da bunlar büyük ölçekli olmadığı için Sömbeki Körfezi hakkında bir ayrıntı yer almaz.

Haritacılığın (kartografinin) gelişmeye başladığı 19. yüzyıldan itibaren kıyı mesâhası (ölçme/sörvey) çalışmaları sayesinde denizlerin, kıyıların ve limanların detaylı ve ölçekli haritaları yapılmaya ve basılmaya başlanır.

Osmanlı bahriyesi ilk mesâha  çalışmalarını Ruslarla ortak yürüttü ve araştırmalar Marmara Denizi’nde 1848’de, Karadeniz’de 1853’te bitti. Bu mesâha çalışmalarına dayanarak yapılan haritalar ve “Marmara Kılavuzu” adıyla Rus amirali Manganari tarafından hazırlanan kılavuzu Osmanlı denizcileri yıllarca kullandı.

Bakabildiğim kaynaklarda[17] Osmanlı bahriyesinin Yeşilova Körfezi bölgesinde mesâha (ölçme/sörvey) çalışmalarını ne zaman yaptığına ilişkin bir bilgi bulamadım. Bahriyede bilimsel haritacılığın kurucularından biri olan (Miralay) Ahmet Rasim Barkınay, Adalar Denizi Kılavuzu’nda (s.19) ayrıntı vermeden “Vorton (Wharton)” ismindeki İngiliz bahriye mesahacısının bu denizleri ölçtüğünü ve eldeki haritalarımızın bu sayede oluşturulduğunu belirtir.  Bir başka kaynak “1817-20 arasında yüzbaşı Gautier’in özellikle Anadolu sahillerinin bütün burunlarını, ada ve kayalıklarını tespit” ettiğini yazar.[18]

Osmanlı döneminde haritası olmayan bu bölgeler için önce İngilizce rehber (kılavuz) kitaplarının ve  Admiralty haritalarının ithal edilerek kullanıldığı, daha sonra bunların çevrilerek basıldığı biliniyor. Bahriye matbaasında harita basılmaya başlandığında (ki 1884’ten itibaren çok düzgün deniz haritaları basılmaya başlanır) askeri ve ticari bahriyenin kullandığı İngiltere’den getirtilen haritalar artık tercüme edilerek çoğaltılır.

Barkınay, bu durumu  Karadeniz Sevahili’nde[19] (1930) meâlen şöyle özetler: “Kıyılarımıza ait deniz haritalarımız ile sahillerimiz hakkındaki coğrafya bilgisi ve deniz rehberlerimiz özellikle Rusların ve kopya ile İngilizlerin çalışmalarının (çevirisinin) sonucudur.” Zaten Osmanlıca denizcilik literatürünün oluşumunda Avrupa dillerinden yapılan çeviriler önemli bir yer tutar.

Bahriye subaylarından Süleyman Faik’in  yazdığı (1882) kılavuz kitabı  Rehber-i Derya’yı[20] inceleyen Mustafa Pultar hocamız[21] rehberin büyük ölçüde İngiliz haritalarını ve kaynaklarını kullanarak hazırlandığını, zaten az sayıdaki Türkçe isimlerin yerini de büyük çoğunlukla – ör. Kirovasili, Kiriyo gibi- Rumca isimlerin aldığını belirtir ve ekler:  “Yer adlarının Rumcaya dönüşmesinde, Pirî Reis’in zamanından beri geçen sürede İngilizlerin kıyılarımızın mesâhasını yapmış olmaları ve yer adlarını da genellikle Rum denizcilerden öğrenmiş olmalarının rolü büyüktür.”… “İngilizlerin denizlerimizdeki belgeleme çabaları giderek bizim bahriyemizin de ana kaynaklarını oluşturmuştur. Rehber-i Derya’dan sonra artık tercüme kılavuzlar bahriyemizde yer almaya başlamıştır.”

En Çok Kullanılan Kılavuz: Mediterranean Pilot (Akdeniz Kılavuzu)

Bunlardan en çok kullanılanı İngilizlerin ilk baskısı 1882’de yapılan The Mediterranean Pilot’ın[22] (Akdeniz Kılavuzu) 4. Cildinin çevirisidir.  Bu kılavuz kitabın 1908’de yapılan 4. baskısının 4. cildi 1913’te Osmanlı Bahriyesi Harita Şubesi’nce çevrilerek Bahr-i Sefid Kılavuzu: Adalar Denizine Aid adıyla Osmanlı denizcilerinin hizmetine sunulmuş ve yıllarca kaynak olarak kullanılmıştır.[23]

Osmanlı bahriyesi subaylarından Ahmet Rasim’in (Barkınay) Türkiye kıyılarına ilişkin yazdığı kitaplardan biri olan Türkiye Adalar Denizi Kılavuzu, Enez’den Marmaris Burnuna Kadar (1926) kitabının ilgili bölümlerinin ana kaynağı da bu tercümedir.[24]

Ana kaynağımız olan The Mediterranean Pilot  (1882) Sömbeki Körfezi’nde kıyılarımızdaki yerleşimler hakkında bilgi vermez, o yıllarda Osmanlı hakimiyetindeki Simi’nin 8000 nüfus, 150 tekne (çoğu 200-300 tonluk)  ve bir düzine küçük tekneyle süngercilik merkezi ve Avrupa’da üretilen malların ana deposu olduğunu (ve malların buradan diğer adalara –Sporadlara- ihraç edildiğini) belirtir.

Sahillerimizdeki Yer Adlarıyla İlgili Kaynaklar ve Sorunlar

“Sahillerimizde bulunan mevkilerle liman ve sairenin isimlerini gösterir Lügatçe”  Deniz Binbaşı Muammer imzasıyla 1931’de yayımlanır.[25] Lügatçe, kıyılarımızdaki belli-başlı yer adlarının derli-toplu bir sıralamasıdır ki yer adları alfabetik olarak mevkileriyle ve çoğunlukla enlem ve boylamlarıyla listelenir.

İngilizlerin hazırladığı kılavuz kitaplarda ve haritalarda yer alan birçok hatalı yer adı Türkiye Adalar Denizi Kılavuzu (1926) ve Lügatçe’de (1931) de tekrar edilir. Ancak İngiliz/Admiralty haritalarındaki yer isimlerinin yanlışlığından/kötü çevirilerinden yakınan Ahmet Rasim Barkınay 1939’da bu yanlışları 996 yer ismini sıraladığı Denizcilere Faydalı Bilgiler’de derleyerek düzeltmeye çalışır.[26]

Bu gibi hatalar kıyılarımıza ilişkin harita çalışmaları yapıldıkça düzeltilmeye çalışılmıştır.

“1970 yılından sonra basılarak yayımlanan Türk deniz haritalarında birçok yerin isimleri değiştirilerek yenilenmiştir. Bölgeye ait Admiralty haritalarındaki eski Latince ve Yunanca isimlerin Türkçeleştirilmesi istemiyle yapılan çalışmalar sonucunda yabancı isimler değiştirilmiş ve halen de zaman zaman değiştirilmektedir.”[27]

Bu tür uygulamaların haritacılığımıza bir standart getirdiğini söylemek de zordur. Örneğin Yeşilova Körfezi’nde bugün beş farklı yer Bozburun adıyla biliniyor: Bozburun Körfezi, Bozburun mahallesi (köyü), Bozburun bankı, Bozburun (Atabol), Bozburun Koyu hatta kadastral haritalarda Yeşilova Körfezi “Bozburun Körfezi” olarak da geçiyor.

Haritalarda Yeşilova/Sömbeki Körfezi

Körfezimizle ilgili farklı dönemlerdeki üç haritaya göz atacağız ki bunlar İngiliz Admiralty haritası (künyede sörvey 1837-1864, düzelti 1950, baskı 1978), 1914’te basılmış bir Osmanlı haritası ve 1978’de basılmış bir turizm haritası. Admiralty haritasındaki yer adları zaten The Mediterranean Pilot (1882) kitabıyla aynı, Osmanlı haritasında (1914) geçen yer adlarını altyazıda belirttim ki onlar da kitabî bilgilere uyuyor ama iki yerin çevirisini anlamlandıramadım (5- Şuvanos 6- Sarandeyoki, ikincisi Saranda koyu/bükü olabilir.)[28]. Turizm haritasında (1978) günümüzdeki Atabol Burnu, Boz Burun, Taşlıca Adası da Fenaket Adası (Taşlıca da Fenaket) olarak geçiyor, diğer yer adlarını bugün de kullanıyoruz.

Yazı boyunca söz ettiğimiz kitaplardaki bilgileri SHOD (Seyir Hidrografi ve Oşinografi Dairesi) haritasına işleyip yer adlarının değişimini ve son durumu haritanın altındaki tabloda listeledim.

(Tabloda yer alan İngilizce kelimelerin karşılıkları: island: ada / islet:küçük ada /cape:burun / bay:koy /village:köy)

	The Mediterranean Pilot (1882 -1908)	Adalar Denizi Kılavuzu (1926)	Lügatçe (1931)	Denizcilere Faydalı Bilgiler (1939)	Günümüz SHOD Haritası
1	Gulf Of Symİ (Simi Körfezi)	Sömbeki Körfezi	Sömbeki Körfezi	Sömbeki Körfezi	Yeşilova Körfezi
2	Mesia Bank	Mesia Bankı			Bozburun Bankı
3	Cape Apostoli	Apostoli Burnu	Apustoli -Bozburun	Boz Burun	Atabol Burnu
4	Age Latha	Eyçlaza Bankı	Ayalata Bankı		Atabol Kayası
5	Khaskos	Kaskos		Tavşan Bükü	Tavşanbükü
6	Khaskos island	Kaskos Adası	Kazkoz Adası	Tavşan Adası	Tavşanbükü Adası
7	Vunos island	Vonos Adası	Vonos -Kızılada	Kızıl Ada	Kızıl Ada
8	Badalena bay	Badalena Körfezi		Miskibi Bükü ya da Boz Burun Limanı	Bozburun Koyu
9	Agia Varvarah islet	Aya Varvara Adası	Aya Varvara Adası	Kiliselice Ada	Kiseli Ada
10	(small islet)	Ro Adası		Miskibi Adası	Yeşil Ada
11	Lebunia (veya Limpunia) island	Lebunya Adası		Zeytin Adası	Zeytin Adası
12	Karmari island	Karmari Adası		Söğüt Adası	Söğüt Adası
13	Saranta bay	Saranta Koyu	Saranta Koyu	Söğüt Limanı	Söğüt Koyu
14	Saranta (veya Saud) village	Saranta (veya Saud) şehr-i kadimi			Cumhuriyet mahallesi (sokağı)
15	Aulaki islet	Avlaki Adası		Değirmenli Adası	Değirmen Adası
16	Plati islet	Plati Adası		Yassı Ada	Suluca Adası
17	Makri islet	Makri Adası	Makri Adası	Fenaket Adası	Taşlıca Adası
18	Phiniuete			Fenaket	Taşlıca
19				Bağ Limanı	Yeşilgelme Limanı
20	Petro islet	Petro Adası	Petro Adası ve burnu	Hayırsız Ada	Tüysüzce Adası
21	Miniko islet	Miniko Adası	Miniko Adası	İncirli Ada	İncirli Ada
22	Mount Kara Esek	Kara Eşek Dağı	Kara Eşek Dağı	Kara Yüksek Dağı	Karayüksek Dağı
23	Cape Volpé (veya Kavo Noria)	Volpe Burnu (veya Kavo-noria)		Kara Burun	Kızıl Burun
24	Cape Alupo	Alupo (veya Kiosema) Burnu			Ala Burun (eski haritalarda Karaburun)

Yeşilova Körfezi’ne bakan tarihi izler/yapılar[29]

Bölge MÖ 3000’lerden başlayarak sırasıyla Karia, Hellen, Roma, Bizans ve Osmanlı dönemlerini yaşamış. Komşu Hisarönü Körfezi’ni hariç tutarsak, bu dönemlerden kalma Syrna (Bayırköy) / Hygassos (Kızılköy) / Phoenix (Phoinix-Taşlıca) / Cressa (Serçe Limanı) / Loryma (Bozukkale)  başta olmak üzere birçok tarihi yer var. Madencilik ve imar uğruna kamu yararına aykırı biçimde koruma dereceleri giderek düşürülen bölgedeki arkeolojik SİT alanları ile ilgili herhangi bir kazı ya da arkeolojik inceleme yapılmadığı, bazılarında yüzey araştırmaları yapıldığı (ör. Hıdırlık Limanı, Kıran Yeri Kutsal Alanı -1995-2005- / Hygassos -1998-2002- ) ya da kayda geçirildiği biliniyor. Tek istisnası Taşlıca’daki Phoenix antik kenti ile ilgili başlatılan proje.

Burada bölgedeki tüm yerleri değil sadece körfez sularına bakan yerlerdeki tarihi izleri ve yapıları, çok katmanlı geçmişi nedeniyle dönemler karışmış olsa da bilinen dönemleri ile birlikte sıralamaya çalışacağız. Bunlar, belirgin kalıntısı olan ya da kaynaklarda geçtiği için sadece adı varolan, yakın tarihe kadar uzanan  yerler.

Bozburun

Dönemi belirtilmemiş yapılar Bizans dönemine ait olsa da kimi yerlerdeki büyük taşlar Karia dönemini de işaret ediyor. 17. yüzyılda Bozburun Yarımadasının dağlık güney kısmının genel adı: Daraxya-Darahya / Traxeia (Yunanca “sarp, dağlık”).

Adaboğazı: Dini yapı. Göltepe kesiminde –burç, manastır veya kilise.

Kızılada: Dini yapı. Antik Patakis, kilise kalıntıları.

Kiseli Ada: Askeri ve dini yapı. Gözetleme kulesi, ayazma kalıntıları.

Yeşil Ada: Askeri yapı. Minik kale kalıntısı.

Burgaz (Bulgaz) Koyu: Bozburun limanının batısı. Yerleşim. Yamaçları muhtemelen antik Tymnos kentinin akropol alanı (Karia dönemi).

Bozburun: Tymnos antik kenti. Tam yeri belli değil, muhtemelen yerleşimin 4 km. kadar güneydoğusunda (Karia dönemi).

Bozburun: Karia kenti Larymna. Limanının kuzeydoğu yönündeki 200 rakımlı tepeye tırmanıldığında kale izleri.

Söğüt

Saranda: Eski İngiliz haritalarında antik Saud (veya Saranta) olarak da geçiyor. Cumhuriyet mahallesi. Saranda=Yunanca kırk. Sahilde resmi, dini yapı. Bugün hepsi özel mülkiyette -pansiyon vb.-  olan, 19. yüzyıldaki Rum nüfusa ait ikiye ayrılmış eski kilise ve papaz evi; karakol ve gümrük binası.

Kızılyer-Cumhuriyet mahallesi sahili arası: Tymnus kenti kalıntıları (Helenistik dönem).

Ortaca mevkii:  Thyssanos yerleşim merkezinin kalıntıları köy (mahalle) okulunun arkasındaki tepede, sahilde piramit mezar ve liman  (Helenistik dönem).

Saranda Koyu: Bugünkü Söğüt Koyu, Karia’da Thymnias Körfezi.

Taşlıca

Taşlıca: Yerleşim. Fenaket. Rumlar geçen yüzyılda köyün adını ‘Finikiti’ şeklinde söylermiş. Yunanca: Phoinikoúdi – Hurmalı. Phoinix: Hurma Ağacı. Köye (mahalleye) gelirken yamaçlarda yel değirmenleri ve antik kent yolunda 40 Kuyular olarak bilinen taş sarnıçlar.

Taşlıca-Asartepe: Yerleşim. Phoenix antik kenti, Asartepe üzeri ve çevresi. Yarımadadaki en büyük antik yerleşim. Taşlıca’nın ilerisinde Serçe Limanı yolu üzerinde. Geniş bir alana yayılan iyi korunmuş kamu binaları, nekropol kalıntıları ve sivil yapılar. Yavaş ilerlese de bölgeyle ilgili başlatılmış bir arkeolojik proje var. Bilgi için bkz.: Phoenix’in Kısa Tarihçesi | Phoenix Arkeoloji Projesi).Yolun devamı Serçe (Cressa) Limanı’na gider (Helenistik dönem).

Yeşilgelme Limanı: Taşlıca Adası güneyinde (Asardibi). İçeride küçük bir ilkçağ kenti Casara ve kıyıda limanı (Karia dönemi).

Hıdırlık: İncirli Ada’nın güneydoğusunda. Sualtında taşları belirgin antik liman, fener binası. Yamaçlarına tırmanırsanız düzlükte sarnıç, ev kalıntıları, zeytinyağı işliği, anfora atölyesi gibi yapıların olduğu antik liman mahallesi.

İncirli Ada: Muhtemelen Bozukkale’deki Loryma’nın bölgedeki askeri limanı. Güneybatısındaki Alagelme Koyu ile ada arasında sualtında kalmış dalgakıran (Karia dönemi).

Alagelmesi Koyu: İncirli Ada’nın güneybatısında. Yüzey araştırmalarıyla Helenistik dönem yapıları ve Bizans döneminde üstüne inşa edilmiş üç kilise saptanmış.

Kıran Gölü Kutsal Alanı: (Kıran=doruk). Antik adı bilinmiyor. Karayüksek Dağı eteklerinde tapınak, sunak, tiyatro, kale kalıntıları (1995-2005 arası Zeynep Kuban-Turgut Saner yüzey araştırması).

Karamaka (Aziziye): Yerleşim. Şapel-Meryem Ana Kilisesi. 20. yüzyıl başında Simi adasına göçen Rumlara ait eski yerleşim kalıntıları.

---

Dipnotlar:

[1] Osmanlı Tarihinde Efsaneler ve Gerçekler, Halil İnalcık, s. 39, NTV Yayınları, 2015.

[2] Örneğin Gemiler Sözlüğü, haz. Selim Özen, s. 361-362, Denizler Kitabevi, 2017. Okyanus Ansiklopedik Sözlük, Pars Tuğlacı, Cem Yay. 1971. Sömbeki – Vikipedi

[3] The Lingua Franca in The Levant, Henry&Renée Kahane, Andreas Tietze, s. 385, University of Illinois Press, Urbana, 1958.

[4] Turgut Reis’in kaptanlarından mühtedi korsan, daha sonra sırasıyla Cezayir Beylerbeyi ve Kaptan-ı derya olan Kılıç Ali Paşa. “Hiçbir zaman ispatlanamayacak olsa da gemilerin mucidinin Uluc Ali olduğu şeklinde yaygın inanışı da geçmeyelim.” Sultanın Korsanları, Emrah Safa Gürkan, s. 152, s. 519, Kronik Yay. 2018. 

[5] Symi: A Greek Island, Mıchael E. Arfaras, Kamiros Edition, 1989.  Information on Symi, Symi Symposium, 1998.

[6] Oturak ve kürekçi sayısı boyuna göre değişse de tipik bir fırkate 6-12 oturaklı , fusta 10-15 oturaklı, ikisi de latin yelkenli çektirilerdir. Kürekli ve yelkenli tipik bir sömbeki (şebek) 30-35 metre boyundadır.

[7] Günümüz Türkçesiyle Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, haz. Robert Dankoff – Seyit Ali Kahraman – Yücel Dağlı, YKY, 2 cilt, 2010.

[8] Sultanın Kalyonları, Osmanlı Donanmasında Yelkenli Savaş Gemileri 1701-1770, Yusuf Alperen Aydın, s. 141, Küre Yay. 2011.

[9] Osmanlı Denizciliğinde Gemi Kazaları ve Dalışlar, Şenay Özdemir,  OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi, 19(19), 2006; s. 365-380. https://doi.org

[10] Aktaran Artizan Dalgıç, Hakan Kabasakal, TÜDAV 2022.

[11] Şenay Özdemir (2006) y.a.g.m.

[12] Kamûs-i Bahrî, Süleyman Nutki [1917],  transkripsiyon ve yay. haz. Mustafa Pultar. İş Kültür, 2017.

[13] Pîrî Reis Anadolu Kıyılarının ilk Harita Şekilleri 1525/1526, Fatih A. Türküstün, s. 72,  Dönence Yay. 2016. Sömbeki haritası çizimi: Pîrî Reis Kitab-ı Bahriyye, Kültür Bakanlığı Yay. Ed. Doç Dr. Fikret Sarıcaoğlu, 2014.

[14] Kitâb-ı Bahriye (Denizcilik Kitabı),  Pîrî Reis, çev. Yavuz Senemoğlu, cilt 1, s. 219, Tercüman 1001 Temel Eser, 1973.

[15] Der See-Atlas des Sejjid Nûh, Hans J. Kissling, München 1966. Seyid Nuh’un “Deniz Kitabı” (Kitâbu bahri’l-esved ve’l-ebyad) ile ilgili bir yazıyı bu yıl yayımlamaya çalışacağız.

[16] Müntehab-ı Bahriyye (Akdeniz ve Ege’nin Tarihî Coğrafyası 1645-1646), haz. Fikret Sarıcaoğlu, Nadir Eserler Kitaplığı, İstanbul 2018. (Aynıbasım)

[17] Haritalar ve mesâha (ölçme/sörvey) çalışmaları hakkındaki aşağıdaki kaynakları kullandım:

[18] Türk Deniz Haritacılığının  Tarihi Gelişimi, Mustafa İpteş, Türk Denizcilik Tarihi, cilt 2, Zeki Arıkan-Lütfü Sancar içinde Boyut Yayıncılık, 2009.

[19] Türkiye Coğrafyayı Sahilîsi: Karadeniz Sevahili (1923); 2. Basımı: Dz. Kaymakamı (Yarbay) Ahmet Rasim, Büyük Erkânı Harbiye IX. Deniz Şubesi, İstanbul: Deniz Matbaası, 1930. 

[20] Rehber-i Deryâ, Kısm-ı Evvel: Sevâhilde Cezâyir-i Bahr-i Sefîd’in Ta‘rifatını Havidir, Süleyman Fâik, İstanbul 1299 (1882). Ege Denizi’nde 1867’den 1912/13’e kadar Osmanlı İmparatorluğu’nun idari bir bölümü olan Takımadalar Vilayeti’nin kıyılarını tarif eden erken dönem kılavuz kitabı. Vilayet en geniş haliyle Osmanlı Ege adalarını, Kıbrıs’ı ve Çanakkale Boğazı’nı kapsıyordu. Padişah II. Abdülhamit’in 1884’te Amerikan Kongre Kütüphanesi’ne hediye ettiği kitabın Pdf dosyasına ulaşmak mümkün: Rehber-i derya | Library of Congress (loc.gov)

[21] Denizin Dili Denizin Yazısı, Mustafa Pultar, içinde  s. 147-152, “Rehberi Deryalarımız”, ADF Yay. 2010. Ayrıca bkz.: Denizci Kitapları | Mustafa Pultar | Rehber-i Deryalarımız

[22] The Mediterranean Pilot, cilt 4, 1882.  The Archipelago, With the Adjacent Coasts of Greece, Bulgaria and Turkey; Including Also the Island of Crete or Candia. The Hydrographic Department, Admiralty, 1882. Yüzlerce deniz feneri, kıyı topoğrafyası çizim ve fotoğrafları, liman, iskele ada-burun vb. yerleri anlatan 572 sayfalık kitapta tüm Ege’yi kapsayan bir de harita yer alıyor. Yazıda kitabın elimdeki 5. baskısını (1918) kullandım.

[23] Bahr-i Sefid Kılavuzu: Adalar Denizine Aid, İstanbul: Erkân-ı Harbiyye-i Bahriye Harita Şubesi, 1331 (1913). The Mediterranean Pilot, cilt 4, 1908 baskısının Bahriye Harita Şubesi’nce tercümesi şu alt başlıkla sunulur:  “İngiltere Bahriye Nezareti tarafından 1908 sene-i miladisinde neşrolunan dördüncü cild Bahr-i Sefid kılavuz risalesi olup Erkân-ı Harbiye-i Bahriye Harita Şubesi’nce tercüme olunmuştur.”

[24] Türkiye Adalar Denizi Kılavuzu: Enez’den Marmaris Burnuna Kadar, Ahmet Rasim Barkınay,  Matbaa-i Bahriye, 1926. Mustafa Pultar hocamızın yeni yazıya çevirip yayına hazırladığı kitabın ilk baskısı Tetragon İletişim Hizmetleri AŞ. 2001’dir. Yazıda kullanılan nüsha Denizler Kitabevi baskısıdır (2005). Barkınay “fazla bir şey bulamasa da İngiliz ve Amerikan rehberi deryalarını da okuduğunu” belirtir.

[25] Sahillerimizde bulunan mevkilerle liman ve sairenin isimlerini gösterir Lügatçe, Dz. Binbaşı Muammer, Büyük Erkânıharbiye IX. Deniz Şubesi, 1931. 

[26] Denizcilere Faydalı Bilgiler, Ahmet Rasim Barkınay, Genel Kurmay Başkanlığı, IX Şube, 1939.

[27] Piri Reis Anadolu Kıyılarının İlk Harita Şekilleri 1525/1526, Fatih A. Türküstün, s. 71, Dönence Yay. 2016.

[28] Eski Türkçeden çeviriler için Maltepe Üniversitesi Kütüphanesi’nden Mustafa Serin ve Seda Zeynep İçin’e teşekkürler…

[29] Kaynaklar: